Articulo publicado en "A Trabe de Ouro" 104, publicacion galega de pensamento critico
Autora - Paula
Ballesteros-Arias
Este texto
foi escrito, case na na totalidade, con motivo da presentacion do libro Ons:
unha illa habitada,' libro que recolle a investigacion sobre o patrirnonio
cultural na illa de Ons feita nun amplo periodo de tempo. 0 groso do proceso de
investigacion levouse a cabo entre os anos 2009 e 2013 a cargo de dons
proxectos. Fomos moitas as persoas que traba-Ilamos ali e a todas elas doulle
as grazas por facer posible este estudo tan completo e singu¬lar. E ainda que o
traballo foi plural falo en singular porque quizais foi o meu empetio o que
fixo posible estar ali. E iso tell° ganas de contalo.
Son os
conntezos dunha aventura. De como esa aventura persoal deu lugar a un traballo
colectivo. Efectivamente, a data de comezo foi moito antes, quizais no momento
que puxen os pes na illa de Ons.
Cheguei a
ilia no veran de 1987. Colleramos un barco despois de escoitar tremendas
marabillas dela e, moi concretamente, da acampada de Melide, Camagiiei. Ons
daquela era Camagilei. E era tan Camagilei que o resto da illa non existia
apenas. Naqueles momentos a illa estaba case abandonada e, de cando en vez,
iamos ao barrio de Curro a aprovisionar-nos dalgUns viveres. A de Checho era un
bar de marifieiros e a de Acufia tamen, ainda que este Ultimo, daquela, era o
que se transformaba en discoteca apagando as lutes e pofiendo a mUsica mais
bailable para os camagueianos e camagueianas que andabamos por all. Asi
transcorreron varios anos de acampada en Melide, o pracer do goce dun espazo
que enten-diamos como natural, nus, na auga mais fresca, na area mais
quente,... no recuncho mais fermoso do planeta.
Ultimo
veran que pasei en Melide coincidira can setembro moi chuvioso. Apenas xa habia
campistas pero parte dos seus obxectos quedaran all, timidamente asomados no
campo dunha batalla, perdida. Dobres teitos, toldos, louza, restos de fogueiras
e tamen algo de comida, patacas... Xunto con nos, alguns Mans que Ian a rebusca
daquelas cousas as que lies podian dar unha segunda, terceira ou cuarta
utilidade, quizais como lembranza daqueles anos atras nos que un anaco de
madeira traido polo mar era motivo suficiente para loitas e conflitos, neste
lugar afastado no que os recursos eran extremadamente limitados. Aquel foi o
ultimo veran de Camagiiei para nos e para todos. Tardei en volver a illa porque
xa non tifia sentido ir sen o sentimento salvaxe de Camagilei.
Anos mais
tarde volvin coa sensation de ir a outro lugar. A ilia habia pouco tempo que a
nomearan Parque Nacional. Coma unha historia ciclica, os insulares volveran a
ocupar de novo as casas e o turismo is en aumento, so habia que ver os barcos,
cheos... Asi, de pri-meiras, era outro lugar. Tampouco presentin que aquel
sentimento salvaxe se is transfor-mar, en pouco tempo, nun sentimento cada vez
mais domesticado. Efectivamente cofiecin a outra parte da ilia. A perception da
paisaxe era distinta, enriquecia a anterior. Un lugar tan pequeno e un mundo
por descubrir.
Escoitara,
tempo atras, falar do Buraco dos Mouros, buraco directo ao centro da terra que
conecta a realidade coa lenda. Por primeira vez souben da existencia do castro,
como non o puidera ver antes? Entendin que a paisaxe poder ser distinta segundo
quen a ye, como a ye, con quen a ye, o momento do dia ou da nosa vida na que a
vemos. A perception que cada un de nos temos dunha paisaxe, dun lugar o dunha
pedra, pode variar tantas veces como as veces que a miramos. E nun paseo pola
praia de Canexol, por Pura defonnacion profesional, ollei para o perfil do seu
cantil. Ali parecia estar selada unha parte da nosa his-toria. Ante tal
achadego, que entendia como moi antigo, decidin pofierme en contacto coa
xerencia do Parque e falarlles da suposta importancia daquel xacemento colgado
no cantil e que presuporlia podia ser unha manufactura de salgadura de peixe de
epoca romana (Ballesteros-Arias 2009). Un xacemento romano colgado nun cantil
coma unha apetitosa maza pendurada da sua arbore a espera de ser comida. Aquel
xacemento abriume unha porta, quizais foi o detonante que me fixo pensar na
necesidade de recofiecer a illa dende a cultura, entendida como unha illa
habitada e semantizada dende a epoca castrexa, polo menos... xa non era tan
natural como pensaba.
Aquel ano,
viaxaba coa mina irma. Daquela ela traballaba no Centro de Sande de Bueu, e
unha grande parte dos seus pacientes eran da illa. Ese feito fixo que moitas
portas da illa tamer) se abriran. Accedin por primeira vez aos espazos mais
intimos, aos espazos domesticos. A cocifia, as receitas de cociria, as leiras,
os nornes das leiras, os cultivos, a endogamia percibi-da, os parentescos
cruzados, o mar, o pasado recente, as mulleres labregas que foran marifiei-ras,
os naarifieiros que foran labregos, as crianzas que foran labregas e marifieiras.
Tempo atras, a illa estaba totalmente explotada. En palabras deles «todo estaba
limpo», ningun recun-cho por traballar, ningunha pedra que voltear, ningun toxo
que cortar, e a ilia segula dando. Pasaronse fame e calamidades. A posguerra,
come non, deixou a sta pegada, igualiiio có resto. Tamen accedin ao pasado
mitico, mistico, epico. Por primeira vez sentimos o medo na mite, a Santa
Compafia e unha lexian de aparecidos instalaronse para sempre nas nosas
cabezas.
Asi se
presentou Ons. 0 lugar ideal para investigar e cofiecer os procesos culturais
que all se deran, nese pequeno anaco de terra separado do continente pero unido
polo percorrer da nosa historia. Por suposto, cofiecin persoas que mostraran o
seu interese polo pasado da Staffan Morling, o etnografo pioneiro que fundiu a
sna vida de investigador co amor dunha rapaza da ilia, Chefa. Tino Pardellas,
incansable na busca do pasado e nas soluciOns para o futuro, adetnais das
publications de Xurxo Lourenzo, Alvaro das Casas ou de Alon-so Romero entre
outros. Pensei que non estarla de mais complementar estes traballos. Pero desta
vez involucrando o laboratorio no que daquela traballaba, o actual Incipit. As
ideas e as ganas xa estaban, agora so faltaba transmitilas e darlle forma,
falar co meu director e co director do Parque Nacional e pofielas en action co
traballo de campo.
Dende o
Incipit (Institute de Ciencias do Patrimonio, CSIC), comezamos no veran de
2009.2 Formulouse un traballo que ia mais al6 do rexistro das entidades
arqueoloxicas. Fixemos un baleirado das Pontes historicas escritas no que
colaborou intensamente Marifia Bermudez, intentando it sempre aos documentos
orixinais que axudaban tanto a contextua-lizar os elementos culturais que
estaban sendo rexistrados coma os procesos historicos pro-ducidos. Levamos a
cabo unha prospeccion arqueoloxica superficial na que se documentou o
patrimonio cultural da illa e, paralelamente, desefiamos un plan de entrevistas
nas que intentamos, a base de constantes visitas, documentalo case todo, dende
as historias de vida as historias dunha comunidade. Non so nos estaban
permitindo coliecer o pasado simboli-co, os mitos e as lendas asociadas as
entidades culturais rexistradas, senor que quixemos achegamos ao seu pasado
recente, documentando os cambios que se deran na illa a media-dos do seculo XX,
acontecementos come a Guerra Civil, a posguerra, as etapas de major nivel de
poboamento, o paso das donnas aos barcos de motor, o abandono da illa, a
reocu-pacien, os anos 80 e 90, Camagriei...
Ao pouco
tempo chegou Cristina Sanchez-Carretero, antropologa e coautora do libro e,
ante a ebulicion incentivada por todo o material reunido e os vinculos
establecidos, decidiuse solicitar un proxecto de investigation ao Plan
Nacional.3 Iso ianos perrnitir financiar o traballo que quedaba por facer e,
sobre todo, aplicar o metodo de investigaciOn que utilizaramos en Ons ao resto
das illas do Parque Nacional: Cies, Salvora e Cortegada. Inquieta so pensalo.
Indagar no pasado destes anacos de terra, vestibulos da terra firme, supoiiia
un reto, especial-mente porque en cada unha delas tiveran lugar episodios de
ocupacion humana e de propie-dade da terra bastante particulares. E
curiosamente particular foi o resultado. Un resultado desafortunadamente cada
vez mais habitual. Aceptouse o proxecto pero can recorte econO-mico do 80%. Ou
dito doutro xeito, ao proxecto de investigacion dase o visto bo pero non ao
custe que sup& levalo a cabo. Enton, en que quedamos? Que facemos? Que se
fixo?
Como o
financiamento concedido foi moi inferior do solicitado, so se puideron pofier
en marcha algims dos obxectivos propostos inicialmente. Entre eles estaban o de
profundar no traballo antropoloxico en Ons, completar a prospeccion
arqueoloxica e realizar o estudo de vulnerabilidade do patrimonio dunha parte
do Parque Nacional, ademais de paler en marcha e materializar a publication do
traballo realizado na illa, tendo en conta variables xeografi-cas, historicas,
culturais e etnograficas o que, ao noso entender, se conseguiu sobradamente.
Asi tamen o verificou recentemente o Ministerio de Economia e Competitividade,4
onde se avaliou de forma satisfactoria o informe final presentado sobre o
proxecto ILLAS, como asi se deu en chamar, apuntando que «seria interesante
proseguir con esta Ha de investiga-cion». Frases feitas, ironias do proceso da
investigacion.
Evidentemente
o proxecto levouse a cabo cos cartos concedidos e con esa inquietude ainda
latente de ter nas nosas mans pequenas chaves que seguirian abrindo portas.
Cons-cientes de sentimos privilexiados ante semellantes paisaxes eheas de capas
de datos, a mecha seguia prendida. Pero o tempo avanzou e o final achegouse. A
mecha tornouse azul. De frio, de coraxe por ter que deixalo asi, como a medias.
Pensar que estivemos a piques de poder acceder a materials transcendentes. De
que se to pasan mil cousas pola cabeza do que se poderia facer coa cantidade de
information que esta al, a espera. Da cara que se the queda ao pensar que
quedan poucas persoas, testemufias directas, de vivir nas illas. Non importa. 0
muro é cada vez mais duro. Para algans, a investigacion hai un tempo deixou de
valer a pena. Anoto as palabras que di con lixeira e firme retranca Andres,
Enrique Villen, no moment() final da pelicula Balada triste de trompeta (2010)
de Alex de la Iglesia: «La culpa no es de nosotros, es de este pais que no
tiene remedioo.
En
defmitiva, todo o que acabo de contar foi para explicarvos que unha iniciativa,
ou mellor dito, un impulso individual, deu lugar a un traballo colectivo no que
se viron involu-cradas moitas persoas do Incipit, persoal do Parque Nacional e
moita mais xente. Xente da illa, amigas e amigos. Pero esta etapa politica pola
que estamos a pasan estrangula estes irnpulsos, aniquila as solos e anula o
cofiecemento.
Grazas a
todos por participar nests historia que, sen dubida, algim dia se retomara.
Notas
1
Ballesteros-Arias, P.; Sanchez-Carretero, C. (Coord.). 2014. Ons, unha Isla
habitada. Institute de Ciencias del Patrimonio (Incipit). Consejo Superior de
Investigaciones Cientificas (CSIC). Santiago de Compostela. Polo de agora o
libro so esta disponible para iPad na iBooks Store de Apple
(htg)://bit.ly/Q12rXx). Proximamente en ebook.
2
Ballesteros-Arias, Paula. 2009. Estado Arqueoloxico e Etnografico da Paisaxe
Cultural das IIlas Ons (Bueu, Pontevedra), con codigo CD 102A 2009/383-0.
Memoria Tecnica entregada na DXPC en maio de 2010.
3 Procesos
de formation y cambia del paisaje cultural del Parque Nacional de las Islas Atl
Onticas de Galicia. Plan Nacional I+D del Ministerio de Ciencia e Innovation.
Expediente: HAR2010-22004. Investigadora respon-sable: Cristina
Sanchez-Carretero.
4 Con data
do 3 de decembro de 2014 dense como concluido o seguimento cientifico-tecnico
do proxecto.
Bibliografia
Ballesteros-Arias,
P. 2009. 0 aproveitamento do mar ao longo do tempo. A documentation do
xacemento romano de Canexol (Ma de Ons, Bueu). Cuadernos de Estudos Galegos,
122. Institute de Estudos Galegos Padre Sarmiento, CSIC. Santiago de
Compostela.
Ballesteros-Arias,
P.; Sanchez-Carretero, C. (Coord.). 2014. Ons, unha illa habitada. Insti-tute
de Ciencias del Patrimonio (Incipit). Consejo Superior de Investigaciones
Cientifi-cas (CSIC). Santiago de Compostela.
Ballesteros-Arias,
P.; Gilimil-Fariiia, A., LOpez-Romero, E. 2013. Estudo arqueolOxico do Parque
nacional Illas Atlanticas de Galicia. Prospeccion superficial e
vulberabilidade. Serie CAPA, (Cuadernos de Arqueoloxia e Patrimonio), 33. CSIC.
Madrid.
Dabezies,
J. M. Ballesteros-Arias, P. 2013. Perceptions and Appropriations of
Discourses in the National Park Island of Ons (Galicia, Spain). In: Silva, Luis
& Elisabete Figuei-redo (Eds.), Shaping Rural Areas in Europe. Perceptions
and Outcomes on the Present and the Future. Dordrecht: Springer. Pp. 41-56.
Lopez-Romero,
E.; BaIlesteros-Arias, P; Giiimil-Farifia, A.; Daire, M.-Y. 2013. Human
occupation and formation of the cultural landscape in Galicia's Atlantic
Islands Natio-nal Park. In: Daire M.Y., Dupont C., Baudry A., Billard C., Large
J.M., Lespez L., Nor-mand E., Scarre C. (dir.), 2013. Ancient maritime
communities and the relationship bet-ween people and environment along the
European Atlantic coasts/ Anciens peuplements littoraux et relations
home/milieu sur les cotes de l'Europe atlantique. Proceedings of the HOMER 2011
Conference,Vannes (France), 28 /09-111012011 BAR (British Arca-heological
Reports) International Series. Oxford.Pp:
285-293.
